Αυτάρκεια, η Αρετή του άριστου μέτρου

 

Του Δημήτρη Κ. Μπάκα

Προοίμιο

Ζούμε στην εποχή της κατανάλωσης, για να μη πούμε της υπερκατανάλωσης. Όλοι μιλάμε για παραγωγή και κατανάλωση. Ζούμε για να καταναλίσκουμε. Ο άνθρωπος έγινε πια «καταναλωτής» και πελάτης. Τελικά, αριθμός. Στο κυνήγι της ευδαιμονίας, της ευτυχίας  που εκφράζεται με τον ηδονισμό παρασυρόμαστε εκόντες –άκοντες στη δημιουργία της νοοτροπίας: «ξοδεύω επομένως υπάρχω». Χρειαζόμαστε παραγωγή προϊόντων. Από τη στιγμή που   αποκτήσουμε ένα προϊόν  εμφανίζεται η ανάγκη κάποιου άλλου. Η δημιουργία, όμως, νέων αναγκών, που αναδύονται από την πρόκληση εσωτερικών μας επιθυμιών μάς οδηγούν σε φαύλο κύκλο αναζήτησης. Πάμπολλες ανάγκες εξυφαίνονται μέσα σε συναισθήματα ζήλειας, πόνου, κορεσμού, αντιπάθειας και ανταγωνισμού. Η «διαφήμιση» δεν σε αφήνει να σκεφτείς, εάν την έχεις την ανάγκη. Μας την επιβάλλει η μόδα, ο συρμός, η προβολή, οι «ειδήσεις». Το φυλλάδιο κάτω από την πόρτα σου, στο γραμματοκιβώτιό σου. Βομβαρδισμός πληροφοριών για το καλό σου. Δεν μας αφήνουν να πλήξουμε. Αλλά και δεν μας αφήνουν να σκεφτούμε. Μας χρειάζονται όλα αυτά τα προϊόντα; Καλύπτουν άραγε ουσιαστικές ανάγκες μου; Μπορώ να τα αποκτήσω ή ένα μεγάλο μέρος της δυστυχίας μου οφείλεται σε μια τεχνητή έλλειψη;

Εισαγωγή

Αυτάρκεια είναι αρχαιοελληνικός όρος, που εμφανίζεται στον Πλάτωνα και στον Αντισθένη, προτού αποκτήσει κεντρικό ρόλο στην ηθική του  Αριστοτέλη. Αυτάρκεια, με την ηθική έννοια του όρου, είναι η ιδέα, την οποία διατυπώνει ο αρχαίος ευδαιμονισμός. Το «ευ ζην». Η ολοκλήρωση και πληρότητα του εαυτού, δηλαδή η ευτυχία. Η τελεολογική ηθική που αποσκοπεί στην ευτυχία, η οποία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη σοφία. Η αντίληψη των Αρχαίων Ελλήνων περί ευδαιμονισμού συνίσταται στο εξής: Κανένας δεν λέει ότι προσπαθεί να είναι ευτυχισμένος για να είναι πλούσιος ή ισχυρός, κλπ.  Τουναντίον, αναζητούμε πίσω από τα φαινομενικά  αγαθά που επιδιώκουμε ( τα πλούτη, την  επιστήμη, την ισχύ, κλπ.) ένα ύστατο Αγαθό, που ονομάζουμε Υπέρτατο Αγαθό και που δεν είναι άλλο από την ευτυχία. Η ευτυχία για τον άνθρωπο, που καλείται ολβιότητα θα μπορούσε επομένως να θεωρηθεί το μόνο αγαθό που το αναζητούμε γι΄ αυτό που είναι. Ο τελικός σκοπός. Η ολβιότητα, ως τέλεια εκπλήρωση του εαυτού, είναι ένα αγαθό που μας καθιστά αυτάρκεις και έχει ως αποτέλεσμα να μην έχουμε ανάγκη τίποτε άλλο.

Η αναλογία με την οικονομικο-πολιτική έννοια προτείνεται από τον Αριστοτέλη στα Πολιτικά: μια αυτάρκης χώρα (Πόλη) είναι μια χώρα που αντλεί από τα δικά της εδάφη τα προϊόντα που έχει ανάγκη.

 Κοντολογίς οι πρόγονοί μας θεωρούσαν ως αυτάρκεια το να αρκείται κάποιος στις ανάγκες του ολιστικά, με αυτά που έχει, ενώ εμείς οι νεότεροι  θεωρούμε ως αυτάρκεια  την οικονομική ανεξαρτησία.

Ποιος άραγε έχει δίκαιο;

Αυτάρκεια(ανεξαρτησία), εγκράτεια, σωφροσύνη (μετριοπάθεια)

Ενώ ο Αριστοτέλης και ο Πλάτωνας μιλούσαν για μετριοπάθεια ή εγκράτεια (σωφροσύνη), ο Επίκουρος προτιμούσε να μιλάει για αυτάρκεια (ανεξαρτησία). Φυσικά δεν υπάρχει αυτάρκεια χωρίς εγκράτεια  και σωφροσύνη. «Θεωρούμε την αυτάρκεια μεγάλο αγαθό όχι γιατί πρέπει οπωσδήποτε να περιοριζόμαστε στα λίγα, αλλά μπορούμε, αν δεν έχομε τα πολλά, να αρκούμαστε στα λίγα, πεπεισμένοι ότι αυτοί που απολαμβάνουν την πολυτέλεια με μεγαλύτερη ευχαρίστηση είναι αυτοί που εξαρτώνται λιγότερο από αυτήν και πως ό,τι είναι φυσικό αποχτιέται πιο εύκολα, ενώ το δυσαπόκτητο είναι περιττό».

Το να είναι κάποιος αυτάρκης σημαίνει ότι  μπορεί να χαίρεται με λίγα. Δεν είναι ασκητισμός η εγκράτεια. Είναι αρετή, ήτοι υπεροχή. Μια κορυφογραμμή, που θα έλεγε ο Αριστοτέλης, μεταξύ της απληστίας και της αναισθησίας. Μεταξύ δυστυχίας του λαίμαργου και του ανορεκτικού.

Η αυτάρκεια, όπως και η φρόνηση, όπως και όλες οι αρετές έχει να κάνει με την τέχνη της απόλαυσης. Πρόκειται για μια υποκειμενική επεξεργασία των επιθυμιών. Μια επεξεργασία αγωγής της ζωής μας. Δεν αποσκοπεί στην υπέρβαση των ορίων μας, αλλά στο σεβασμό των ορίων μας. Αρετή που σχετίζεται με την ορθοφροσύνη. Είναι η εφαρμογή της φρόνησης (σύνεσης) στις απολαύσεις μας. Κοντολογίς  η φρόνηση στην υπηρεσία της απόλαυσης. Μιας καλύτερης, όσο το δυνατόν, απόλαυσης μέσω της συνειδητοποίησης της απόλαυσης και όχι μέσω του ατέλειωτου πολλαπλασιασμού των αντικειμένων της.

 Εκτός και εάν υπάρχει ακραία φτώχεια-πείνα, είναι σχετικά εύκολο να καλύψουμε τις βασικές ανάγκες μας. Ο λαίμαργος χρειάζεται τόσο πολύ φαγητό; Ο μέθυσος τόσο πολύ πιοτό για να ευχαριστηθούν; Από τον Επίκουρο μαθαίνομε να παίρνουμε τις απολαύσεις απλά, όπως έρχονται και να τις ικανοποιούμε με εύκολο τρόπο χωρίς να ενοχλείται ο οργανισμός μας. Το απεριόριστο των επιθυμιών που μας οδηγεί στην έλλειψη, στο ανικανοποίητο και στη δυστυχία είναι μια αρρώστια του φαντασιακού.

Ο σώφρων βάζει όρια στην επιθυμία, όπως και στον φόβο. Αυτά είναι και τα όρια τα δικά μας. Η αυτάρκεια και εγκράτεια. Οι ακρατείς, οι ασυγκράτητοι περιφρονούν τα όρια και θέλουν να τα σπάσουν δήθεν για λόγους ανεξαρτησίας  και απελευθέρωσης, ενώ γίνονται δέσμιοι της στέρησης του κορεσμού και δεν ικανοποιούνται ούτε και με το υπερβολικά πολύ. Γίνονται θλιμμένοι και δυστυχισμένοι. «Η υπερβολή είναι η αρρώστια της ηδονής και η εγκράτεια δεν είναι ο καταποντισμός της ηδονής, αλλά η νοστιμιά της, αυτή που μας επιτρέπει  να γευόμαστε την πιο εξαίσια γλύκα της απόλαυσης» (Μονταίνιος). Η ποιότητα της απόλαυσης είναι πιο ουσιώδης από το έδεσμα.

Σε μια κοινωνία της μαζικής παραγωγής και της κατανάλωσης όπως η δική μας που οι ανάγκες εμπορευματοποιημένες στο έπακρο είναι κατά βάση τεχνητές και διαρκώς αυξανόμενες, ό,τι είναι απαραίτητο είναι εύκολο να το προμηθευτούμε. Ό,τι δεν είναι απαραίτητο γίνεται επιτακτικό για τεχνητούς λόγους και συνήθως είναι δύσκολο να το προμηθευτούμε και πιο δύσκολο να το διατηρήσουμε, λόγω συνεχώς αυξανόμενων αλλαγών και απαιτήσεων της μόδας αλλά και της παραγωγής. Μόνον ο σώφρων γνωρίζει να μην επιθυμεί το επιπλέον και το μη απαραίτητο, παρά μόνον, όταν του προσφέρεται.

Σχολιασμός- Συμπεράσματα

Η αυτάρκεια κάνει εντονότερη την απόλαυση, όταν υπάρχει και την αντικαθιστά, όταν δεν υπάρχει. Ειλικρινά υπάρχει μεγαλύτερη απόλαυση από το να νιώθει κάποιος αυτάρκης; Και αυτό είναι εφικτό μόνον όταν γινόμαστε κύριοι των απολαύσεων. Το καλύτερο και όχι το περισσότερο ελκύει τον αυτάρκη και τον κάνει ευτυχισμένο. Ζει με την καρδιά του ευχαριστημένη στα λίγα, γιατί στο λίγο δεν υπάρχει ποτέ έλλειψη!

 Η αυτάρκεια, ως εγκράτεια και σωφροσύνη, με την έννοια που της πρόσδωσαν οι πρόγονοί μας είναι μια αρετή για όλες τις εποχές, αλλά ακόμη πιο αναγκαία στους …«εύκολους καιρούς». Δεν πρόκειται για μια εξαιρετική αρετή, όπως το θάρρος, αλλά μια αρετή συνηθισμένη και ταπεινή. Μια αρετή όχι της εξαίρεσης αλλά του κανόνα. Όχι του ηρωισμού αλλά του άριστου μέτρου. Το αντίθετο  της υπερβολής. Η εποχή μας τείνει να λησμονήσει την εγκράτεια και το μέτρο δίνοντας άλλο διαφορετικό περιεχόμενο στην έννοια της αυτάρκειας. Έχω αυτάρκεια σημαίνει προσέχω (τον νουν) και αυτό το απλοποιήσαμε μόνον στη υγιεινή που μας επιβάλλουν μόνον οι γιατροί!

Οι αρχαίοι πρόγονοί μας αναζητώντας τη σοφία για το ευ ζην είχαν εντάξει την εγκράτεια στις τέσσερις βασικές αρετές μαζί με τη φρόνηση, την ανδρεία και τη δικαιοσύνη. Η φρόνηση είναι όντως πιο αναγκαία, το θάρρος και η δικαιοσύνη πιο αξιοθαύμαστες. Η αυτάρκεια ως εγκράτεια και σωφροσύνη είναι πιο δύσκολη να κατακτηθεί και συχνά  τις ξεπερνάει, γιατί έχει να κάνει με τις πιο ζωτικές και απαιτητικές ανάγκες του ατόμου με την πείνα, τη δίψα την  ερωτική επιθυμία, που τίθενται πολύ πιο δύσκολα σε έλεγχο. Είμαστε υποχρεωμένοι να τις αποδεχθούμε ως ανάγκες και επιθυμίες αλλά να τις υπερβούμε με αυτο-έλεγχο και ρύθμιση.

Μια ρύθμιση εξισορρόπησης  και αρμονίας από την οποία αναδύεται η ψυχική γαλήνη και ευτυχία. Μια εθελοντική ρύθμιση της ζωικής  μας ορμής. Μια αριστεία. Μια ποιοτική αρμοστικότητα (fitness) δυνατοτήτων μας και οικοσυστήματός μας. Μια αναζήτηση ποιοτικής εν μέτρω ζωής και επιβεβαίωση ενός ψυχικού σθένους απέναντι στις παράλογες παρορμήσεις.  Ως εκ τούτου η αυτάρκεια δεν είναι συναίσθημα απλό αλλά μια  ικανότητα, μια δύναμη που αποχτιέται με συνεχή προσπάθεια και εξοικείωση. Μια ευγενής έξη. Μια αρετή, που υπερβαίνει κάθε υπερβολή ακόμη και τον προσωπικό εγωισμό και αγγίζει την ταπεινοφροσύνη. Μια διαρκής αναζήτηση των ορίων μας. Του δικού μας ιδανικού μέτρου που δυστυχώς είναι άρρητος αριθμός. Είναι απλά ορθός λόγος. Μια προσωπική αναλογία που μας εξασφαλίζει μια ολβιότητα.

Η αυτάρκεια με οικονομικούς όρους έχει τα προφανή πλεονεκτήματα. Το χρήμα είναι το μέσο για να διαθέτουμε τα μέσα για μια πιο εύκολη ζωή! Είναι βέβαιο ότι συμβάλλει στην ευτυχία, αυτό ακριβώς λέει η πραγματικότητα. Ποιος είναι ευτυχισμένος όταν είναι στην ψάθα; Ποιος δεν απολαμβάνει ό,τι του προσφέρει η οικονομική άνεση; Οι οικονομικές σκοτούρες παραμένουν θανάσιμες πληγές, εφόσον υπάρχουν, καταλήγουν να μας κατατρώγουν, μας βασανίζουν και μας φθείρουν. Είναι όμως το χρήμα αυτοσκοπός ή το πιο ισχυρό μέσον; Στην εποχή μας το χρήμα είναι θεός! Οι άνθρωποι υποκλίνονται μπροστά του, άρα παύουν να είναι ο εαυτός τους. Το χρήμα κατέστη θρησκεία παγκόσμια. Φέρνει όμως μια αντίστοιχη παγκόσμια ευτυχία; Ποιος θα πει ναι; Οι σώφρονες θα μας πουν είναι αδύνατο χωρίς τις άλλες αρετές: τη φρόνηση, το θάρρος, την εγκράτεια και προπαντός τη δικαιοσύνη. Ποιος είναι ευτυχισμένος να υπηρετεί ένα αντικείμενο!  Παρέχει ασφαλώς άνεση το χρήμα, αλλά ακόμη και όσοι το κατέχουν καθίστανται τελικά σχεδόν πάντοτε δέσμιοί του.

Φυσικά και δεν ευθύνεται η ύπαρξη του χρήματος που προκαλεί την ανθρώπινη δυστυχία, αλλά η μη σώφρων αναζήτηση και χρήση του. Η υπερβολή. Το ότι η ολιστική αυτάρκεια μετατράπηκε σε οικονομική (μερική) αυτάρκεια. «Η υγεία είναι η σιωπή των οργάνων στο σώμα μας».  Η κατάσταση αφθονίας, το να έχομε περισσότερα από όσα χρειαζόμαστε, ο πλούτος μάς παρέχει ένα σοβαρό επιφαινόμενο την ελευθερία και ανεξαρτησία. Χάνουμε όμως τη «χρυσή αναλογική  σκέψη», την σύνεση, τη φρόνηση και σωφροσύνη. Παύουμε να ζούμε στον συγκινησιακό κόσμο της αγάπης. Με τη χρυσή αναλογική σκέψη απελευθερωνόμαστε από την παθιασμένη σχέση με τη ζωή και το χρήμα επανακτά τη θέση του.

Επίλογος

Δεν ζούμε για να καταναλίσκουμε, αλλά  καταναλίσκουμε για να ζούμε. Αυτό  αποκάλεσαν οι Πρόγονοί μας αυτάρκεια.  Τότε ζω την ζωή μου, γιατί αφήνομαι να παρασυρθώ από το ευ ζην , την ευτυχία. Για παράδειγμα να είμαι γονιός και να παίζω με τα παιδιά μου. Να είμαι ακριβώς όπως τα παιδιά μου, που βυθίζονται ολοκληρωτικά σε δραστηριότητα, που στοχεύει στην ψυχαγωγία τους και την απόλαυση στα παιχνίδια τους.

Να ζω εκεί που υπάρχει ανεξαρτησία(αυτάρκεια), ελευθερία σχέσεων με τους άλλους πόνους και ανάγκες. Κοντολογίς ζω δια μέσου του εαυτού μου, ανακαλύπτοντας μέσα μου ενδόμυχες πηγές, ώστε να μού αρκεί ο ίδιος ο εαυτός. Αυτό είναι γενναιόψυχο και ευφυές, διότι σημαίνει ότι έχω εμπιστοσύνη στη ζωή που βρίσκεται μέσα μου.  Τότε η ζωή γίνεται πιο πλούσια. Τα παιδιά το γνωρίζουν αυτό από ένστικτο.  Οι σώφρονες από την εμπειρία τους. Τότε ζούμε σε ολβιότητα.  Μια ευτυχία,  που εμείς συμβάλαμε  στη δημιουργία της. Τότε η ζωή μας γεμίζει με το είναι μας και όχι με το έχειν μας.

Ας διερωτηθούμε τι θέλουμε; Να κατασπαραχθούμε ή να υπάρχουμε;

Όταν τελικά αγαπάμε το χρήμα,  δεν αγαπάμε, όσο του αξίζει, τον εαυτό μας. Όταν δεν αγαπάμε τον εαυτό μας σημαίνει ότι προτιμάμε τον χρυσό που είναι έξω από εμάς από το …χρυσό που είναι μέσα μας.

Άρα επαληθεύεται ο Σωκράτης που με τόση σοφία είχε προβλέψει: « Το μυστικό της ευτυχίας, δεν βρίσκεται στην αναζήτηση περισσότερων, αλλά στην ανάπτυξη της ικανότητας να ικανοποιείσαι με όσο το δυνατόν λιγότερα. Πλουσιότερος είναι αυτός, ο οποίος  είναι ικανοποιημένος με όσο το δυνατόν λιγότερα».

                                                                Δημήτρης  Κ Μπάκας

                                                                    Δεκέμβριος 2017