Δημογραφικό το μεγαλύτερο πρόβλημα της Ελλάδας και της Ευρώπης τις επόμενες δεκαετίες

 Του Παναγιώτη Περγαντά*

Τα τελευταία χρόνια, ολοένα και πιο συχνά γίνονται συζητήσεις σχετικά με την επίδραση του δημογραφικού προβλήματος σε Ευρωπαϊκό επίπεδο ενώ παράλληλα υιοθετούνται πολιτικές σχετικές με την οικογένεια. Και όλα αυτά γιατί είναι πλέον κοινός τόπος πως,όσο οι ρυθμοί γεννήσεων μειώνονται, τόσο το μέγεθος της οικογένειας και η κοινωνική συνοχή θα συρρικνώνονται. Για πρώτη φορά τα τελευταία χρόνια το ποσοστό γονιμότητας δεν ξεπερνά τα δύο παιδιά ανά γυναίκα σε καμία χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης όταν το ένα συνολικό ποσοστό γονιμότητας της τάξης των 2,1 περίπου γεννήσεων ζώντων νεογνών ανά γυναίκα θεωρείται ως ποσοστό αναπλήρωσης, ήτοι το επίπεδο στο οποίο παραμένει σταθερός ο πληθυσμός μακροπρόθεσμα, εφόσον δεν υπάρξει μετανάστευση από και προς την εκάστοτε περιοχή. (εικ. 1).

Για την Ελλάδα τα ποσοστά αυτά είναι ακόμη χαμηλότερα. Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία που διαθέτει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το συνολικό ποσοστό γονιμότητας στην Ελλάδα, ανέρχεται στις 1,42 γεννήσεις ζώντων νεογνών ανά γυναίκα, κάτω από το μέσο όρο των 1,57 στην ΕΕ των 27. Πιο συγκεκριμένα  στην Ελλάδα το 2012 καταγράφηκαν 84.851 γεννήσεις από Ελληνίδες (ποσοστό 84,54%) και 15.520 από αλλοδαπές (ποσοστό 15,46%) ενώ παράλληλα ο γενικός δείκτης γονιμότητας των αλλοδαπών γυναικών στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια (από το 2004 και μετά που υπάρχουν σχετικά στοιχεία), είναι συνεχώς υψηλότερος από των Ελληνίδων. Το γεγονός αυτό από μόνο του αρκεί για να συνειδητοποιήσει κάποιος την τραγική διάσταση του δημογραφικού προβλήματος της Ελλάδας!

Στη δεκαετία 2000-2009 το ποσοστό γονιμότητας στην Ελλάδα, είχε παρουσιάσει αξιοσημείωτη αύξηση από 1,27 το 2000 σε 1,38 το 2007 για να φτάσει στο 1,52 το 2009². Η αύξηση αυτή δεν παρατηρήθηκε σε όλες τις χώρες της Ε.Ε. την ίδια περίοδο και ήταν σαφώς μεγαλύτερη στην Ελλάδα, σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου(Πορτογαλία, Ισπανία, Ιταλία ²). Το γεγονός αυτό βέβαια μόνο τυχαίο δεν ήταν και είχε να κάνει με τα ευεργετικά δημογραφικά μέτρα που είχαν λάβει οι τότε κυβερνήσεις στη χώρα μας.

Από το 2009 η γονιμότητα στην Ε.Ε. έχει σταθεροποιηθεί σε μέσο όρο, μόλις κάτω από 1,6 παιδιά ανά γυναίκα στην ΕΕ των 27. Σε ορισμένες χώρες μάλιστα παρατηρείται επιπλέον πτώση. Μια από τις μεγαλύτερες πτώσεις σε επίπεδο Ε.Ε. από το 2009 στο 2011 σημειώθηκε στην Ελλάδα από 1,52 σε 1,42 με τάσεις περαιτέρω μείωσης.

Η γήρανση του πληθυσμού είναι τόσο γρήγορη στον Ευρωπαϊκό Νότο,  που σε μερικές δεκαετίες οι χώρες αυτές δεν θα μπορούν να παράγουν αρκετά ώστε να είναι βιώσιμες. Οι άνθρωποι παραβλέπουμε  τη φράση του Theodosius Dobzansky, πως: «η ζωή είναι πληθυσμιακό φαινόμενο και μόνο ως τέτοιο μπορεί να εξηγηθεί». Η δημογραφική γήρανση υποσκάπτει την άμυνα των κοινωνιών και περιορίζει το εργατικό δυναμικό, παρεμποδίζοντας την ανάπτυξη της οικονομίας. Αυτό πλήττει τα ασφαλιστικά ταμεία, απειλεί τον παραγωγικό ιστό και δημιουργεί τεράστια θέματα με ευρύτερες κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις. Η οικονομία αντιμετωπίζει μια ανατροφοδοτούμενη πτωτική περιδίνηση που υπονομεύει την κοινωνική σταθερότητα. Κάποιοι λανθασμένα πιστεύουν πως η λύση θα δοθεί μέσω της μετανάστευσης. Η μετανάστευση όμως δεν αποτελεί πάντα αποτελεσματικό τρόπο αντιστροφής της γήρανσης του πληθυσμού, ιδιαίτερα σε χώρες με αδύναμες οικονομίες όπως η Ελλάδα. Αυτό συμβαίνει γιατί η μετανάστευση στις χώρες με αδύνατες οικονομίες είναι ευκαιριακή¹.  Η οικονομική κρίση και η μετανάστευση ολοένα και περισσότερο πλέον γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης απόμισαλλόδοξες ακραίες φωνές.

Η Ελλάδα παλεύει να επιβιώσει και οι πιθανότητες είναι εναντίον της. Η πάλη δεν είναι μόνο στο οικονομικό επίπεδο. Ο κίνδυνος είναι πολύ πιο σοβαρός και απειλεί την ίδια την ύπαρξη της κοινωνίας μας. Οι θάνατοι για πρώτη φορά σε καιρό ειρήνης ξεπέρασαν τις γεννήσεις. Οι νέοι άνθρωποι εγκαταλείπουν τη χώρα. Οι άνθρωποι παντρεύονται πλέον σε ολοένα και μεγαλύτερες ηλικίες και συνήθως καθυστερούν αρκετά την απόκτηση παιδιών, αυξάνοντας με τον τρόπο αυτό τον χρόνο γενεάς, επιτείνοντας με αυτόν τον τρόπο την δημογραφική γήρανση. Η τυπική νέα Ελληνική οικογένεια περιλαμβάνει μόνο ένα παιδί. Οι προβλέψεις της Eurostat εκτιμούν πως το 2050 το 32,1% του Ελληνικού πληθυσμού θα είναι άνω των 65 ετών. Το αντίστοιχο ποσοστό το 2000 ήταν 16,6% δηλαδή σχεδόν το μισό. Στις προβλέψεις αυτές δεν έχουν συνυπολογιστεί οι συνέπειες της οικονομικής κρίσης που μαστίζει τη χώρα και η οποία αποδεδειγμένα, οδηγεί την εκδήλωση των αποτελεσμάτων του δημογραφικού προβλήματος σε πολύ πιο άμεσο χρόνο.

Το φαινόμενο αυτό δεν είναι μόνο Ελληνικό. Οι ίδιες δυσοίωνες προβλέψεις ισχύουν για όλες τις χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου. Οι περισσότεροι πιστεύουν πως η αιτία αυτού του φαινομένου, είναι η μείωση των εισοδημάτων εξαιτίας της οικονομικής κρίσης. Κάποιοι όμως υποστηρίζουμε πως οι αιτίες είναι άλλες και έχουν να κάνουν κυρίως με την αλλαγή των προτύπων και των αξιών που παρατηρούνται στις χώρες αυτές.

Τον προηγούμενο χρόνο ένα άρθρο στο περιοδικό Forbes⁴ανέδειξε τις αιτίες αυτές. Το άρθρο είχε τίτλο: «Τι κρύβεται πίσω από την αποδυνάμωση της Ευρώπης; Είναι ο ρυθμός γεννήσεων Ανόητε!». Η συγκεκριμένη φράση ήταν το κεντρικό σλόγκαν που είχε χρησιμοποιήσει το 1992 ο τότε υποψήφιος πρόεδρος των ΗΠΑ Bill Clintonεναντίον του τότε προέδρου George H. W. Bush. Είναι αξιοσημείωτο να αναδεικνύεται με τόσο ξεκάθαρο τρόπο, σε ένα κατεξοχήν οικονομικό περιοδικό η δημογραφική γήρανση ως το κύριο πρόβλημα της Ευρώπης.

Στο άρθρο αυτό γίνεται αναφορά στο βιβλίο του Alejandro Macaron Larumbe με τίτλο «Η δημογραφική αυτοκτονία της Ισπανίας». Στο βιβλίο αυτό ο Larumbe αναδείκνυε το κοινωνικό κόστος της υιοθέτησης νέων προτύπων από τις νέες γενιές των χωρών του Ευρωπαϊκού Νότου. Ο θεσμός της οικογένειας που κάποτε ήταν κυρίαρχος έχασε τη σημασία του. Οι προτεραιότητες των νέων γενιών άλλαξαν. Καριέρα, οικονομική ανεξαρτησία, διασκέδαση, ταξίδια, δεν «συμβαδίζουν» με την τεκνοποιία πόσο μάλλον με την πολυτεκνία. Οι ίδιες αλλαγές παρατηρούνται και στη χώρα μας. Οι νέοι αντιλαμβάνονται την ευζωία μέσω των νέων αυτών προτύπων. Τα παιδιά πλέον θεωρούνται «βάρος» και όχι πλούτος. Οι νέες γενιές Ελλήνων αδυνατούν να συσχετίσουν την ετυμολογική συγγένεια των λέξεων τοκετός και τόκος, πληθυσμός και πλούτος και συνεπαρμένοι από τις σύγχρονες τάσεις αναζητούν την ευζωία σε εξωτικά μέρη και όχι στη χαρά της συνύπαρξης διαφορετικών γενεών στις οικογενειακές εστίες. Οι νέες γενιές αποφεύγουν βιωματικές σχέσεις ουσίας και αρκούνται σε επιφανειακές προσεγγίσεις εντυπωσιασμού.

Η λύση του δημογραφικού βρίσκεται στον επαναπροσδιορισμό των κοινωνικών προτεραιοτήτων. Στην επαναξιολόγηση των προτύπων με έμφαση στην ανάδειξη της οικογένειας ως μοντέλο ευζωίας. Για να γίνει αυτό χρειάζεται να δοθεί έμφαση στις πολιτικές που ενισχύουν την πολυμελή οικογένεια. Θα πρέπει να δοθούν φορολογικά και οικονομικά κίνητρα⁵. Πιο πολύ όμως θα πρέπει να αναδειχθεί, όχι μόνο από το κράτος αλλά και από εμάς τους ίδιους, η συμβολή της νέας οικογένειας στην κοινωνική ευημερία.

Η Ελλάδα κατέχει την τελευταία θέση στον αριθμό γεννήσεων εκτός γάμου μόλις 5% επί του συνόλου των γεννήσεων έναντι 67% της Ισλανδίας⁶. Επίσης κατέχει την τελευταία θέση όσον αφορά την αποτελεσματικότητα των κοινωνικών παροχών στην προσπάθεια εξάλειψης της φτώχειας 4% έναντι 17% της Σουηδίας⁶. Δεν είναι τυχαίο ότι τις πρώτες θέσεις στις δύο αυτές κατηγορίες τις καταλαμβάνουν βόρειες χώρες (Σουηδία, Νορβηγία, Ισλανδία). Επίσης δεν είναι τυχαίο ότι αυτές οι χώρες έχουν από τα υψηλότερα ποσοστά γονιμότητας στην Ε.Ε. των 27 (Ισλανδία 2%, Νορβηγία 1,9%). Τα στοιχεία αυτά αναδεικνύουν την αποτελεσματικότητα των δράσεων υποστήριξης των γυναικών και των νέων οικογενειών, για να φέρουν στην ζωή και να αναθρέψουν όλα τα παιδιά που επιθυμούν να έχουν². Η λύση στο δημογραφικό πρόβλημα είναι η στήριξη των νέων γονέων να αποκτήσουν όσα παιδιά επιθυμούν και να τα εντάξουν σε μια νέα οικογένεια. Στην Ελληνική πραγματικότητα ο πιο ισχυρός υποστηρικτικός θεσμός ανέκαθεν ήταν η οικογένεια, ελέω κράτους. Οι περιστάσεις όμως σήμερα απαιτούν την συνδυαστική δράση οικογένειας και κράτους για την στήριξη των νέων οικογενειών που θα ανατροφοδοτήσουν το ανθρώπινο δυναμικό της χώρας. Είναι ανάγκη προσαρμογής των κοινωνικών προτύπων στη νέα πραγματικότητα.

Υπάρχουν αρκετά παραδείγματα αλλαγής κοινωνικών προτύπων μέσα από νέες προσεγγίσεις. Ενδεικτικά αναφέρω την ανάδειξη μέσω της οικολογικής προσέγγισης πολλών δραστηριοτήτων της πρωτογενούς παραγωγής (γεωργία, κτηνοτροφία) που για πολλά χρόνια θεωρούνταν ως οπισθοδρομικές. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και με την οικογένεια. Υπάρχει πληθώρα εκπομπών στην Ελληνική Τηλεόραση που ασχολούνται με ανάδειξη «ταλέντων». Φανταστείτε να υπήρχε μια εκπομπή στην Ελληνική τηλεόραση για ανάδειξη κοινωνικών προτύπων. Προτύπων που συνδέονται με την παράδοση μας χωρίς  να είναι φολκλόρ, προτύπων που αναδεικνύουν τον πολιτισμό ως στάση ζωής χωρίς να μηρυκάζουν, πρότυπα ανθρώπων που αντιλαμβάνονται τη ζωή ως μια προβολή στο μέλλον.

Κλείνοντας θα ήθελα να τονίσω για άλλη μια φορά πως θα πρέπει να γίνει κατανοητό, ότι οι εθνικές πολιτικές μπορούν να περιορίσουν την υπογεννητικότητα μέσα από συγκεκριμένα μέτρα. Οι οποιεσδήποτε πολιτικές θα πρέπει να λάβουν υπόψη τους τις εθνικές ιδιαιτερότητες. Μεμονωμένες και αποσπασματικές πρακτικές δεν μπορεί να έχουν μακροχρόνια αποτελέσματα σε σχέση με το δημογραφικό πρόβλημα². Τέλος θα πρέπει να γίνει κατανοητό πως η οποιαδήποτε δημογραφική πολιτική χρειάζεται χρόνο για να αποδώσει αποτελέσματα⁶. Η αύξηση του ποσοστού γεννήσεων χρειάζεται δεκαετίες για να μετατραπεί σε αύξηση του εργατικού δυναμικού. Προϋπόθεση για αυτό είναι να κρατήσουμε τη χώρα όρθια μέσα στην κρίση και να εργασθούμε με όραμα και πίστη στις δυνατότητες μας για την επίλυση του δημογραφικού προβλήματος.  Όλοι μιλούν για αειφορία  σχετικά με το περιβάλλον. Ας μιλήσουμε για πληθυσμιακή αειφορία, για αειφορία ανθρώπων ώστε να ξαναζωντανέψει η Ελλάδα, να ξαναζωντανέψει η Ευρώπη.

Αναφορές

1: Population Implosion? Low Fertility and Policy responses in the European Union RAND Europe 2005

2: The Impact of European Demographic trends on regional and urban development. Synthesis report 2011

3: INED, 2010 Δημογραφική Αναφορά 2010 με βάση δεδομένα 2009

4: What is Really Behind Europe’s Decline? It’s the birth Rate Stupid! 30/5/2012

5: European Union European Platform for Investing in Children 2011

6:Family policy in Council of Europe member states June 2009

*Ο Κ. Περγαντάς Παναγιώτης είναι Βιολόγος, Σύλλογος Πολυτέκνων Λιβαδειάς